Kasztelania połaniecka

W dzisiejszym cyklu historycznym zapraszamy do przeczytania artykułu “Kasztelania połaniecka”, autorstwa Radosława Matusiewicza, który był opublikowany w czasopiśmie “Zeszyty Połanieckie” Nr 1, Połaniec 2001 r. str. 22.

Ziemie połanieckie nad Czarną i Wisłą zamieszkiwane były przez ludność różnych kultur od tysięcy lat. Dzięki prowadzonym w latach 70. pracom archeologicznym można dziś wiele powiedzieć na temat osadnictwa w tym regionie, nie można jednakże określić jednoznacznie  miejsca i czasu powstania zalążka dzisiejszego Połańca.

Historia pierwszej osady o charakterze miejskim zaczyna się w VI-VII wieku, kiedy to tereny te zostały opanowane przez wędrujące ze wschodu na zachód ludy słowiańskie. Słowianie zdominowali obszar dzisiejszego Połańca, będącego do tej pory pod wpływem kulturowym ludów germańskich. Pierwsza osada założona została w okolicach dzisiejszej wsi Łęg i należała do najstarszych tego typu osad słowiańskich na terenach Polski.

Była ona położona na łagodnym piaszczystym wzniesieniu, które tworzył wydłużony cypel między rzeką Czarną i niewielkim strumieniem. Zabudowa rozciągała się równolegle wzdłuż strumienia, a od wschodu zabudowań przebiegała droga. Prace archeologiczne stwierdziły daleko idącą regularność rozplanowania przestrzennego osady. Pierwsi osadnicy oprócz rolnictwa, rybołówstwa i myślistwa trudnili się metalurgią żelaza.

Osada funkcjonowała w VI-VII w. jednakże następne  ślady osadnictwa odkryte na wysokiej skarpie wiślanej pochodzą dopiero z IX-X w. Fakt ten dowodzi, że nie można jednoznacznie stwierdzić, że osadnictwo na terenach Połańca trwało nieprzerwanie od VI w., ale też tego nie wyklucza. Przy braku dowodów można, więc tylko snuć domysły na temat wczesnych dziejów miasta.

W VIII-X w. ziemie połanieckie należały do plemienia Wiślan. Bardzo prawdopodobne jest powstanie właśnie w tym czasie grodu strażniczego, w bardzo dobrym punkcie strategicznym, czyli na szczycie skarpy wiślanej oraz miasta rozbudowującego się od grodu  w dół północno-zachodniego stoku. Osada miała przyjąć nazwę od komesa Połanka, którego ludność wybrała na wiecu, którego miejscem ze względu na swą specyfikę mógł być dzisiejszy kopiec Kościuszki.

Do momentu chrztu i zjednoczenia państw plemiennych przez Mieszka i Bolesława Chrobrego, ziemie połanieckie zamieszkiwała ludność pogańska czcząca zapewne liczne bóstwa leśne i wodne. Kościółek św. Katarzyny miał być ufundowany właśnie przez króla Bolesława w 1000 roku w czasie chrystianizacji.

W początkach XI wieku na łagodniejszym zachodnim stoku Winnej Góry rozwijało się miasto z górującymi nad doliną Wisły zamczyskiem. Zabudowę wokół placu targowego tworzyły zapewne niewielkie półziemianki, kurne chaty i kryte trzciną klecie. Nieregularna zabudowa skupiała się wzdłuż wąskich moszczonych faszyną uliczek, które nie tylko służyły jako drogi, ale też stanowiły system odwadniający. Na placu targowym kwitł handel i ściągał do Połańca kupców nie tylko z kraju, ale też zagranicznych. Handel wymienny bazował przede wszystkim na skórach bobrów, żyjących w rozlewiskach wzdłuż rzeki Czarnej.

Miasto na Winnej Górze istniało do połowy XIV wieku, kiedy to Kazimierz Wielki przeniósł je na miejsce dzisiejszego starego rynku. Powodem tego był zator na Wiśle, który doprowadził do zmiany koryta rzeki obsunięcie się z dużą częścią zabudowy. Wcześniej jednak, bo w połowie XI wieku powstaje gród w zakolu rzeki Czarnej przy jej ujściu do Wisły. Można więc przypuszczać, że podobne zdarzenie mogło doprowadzić do zniszczenia pierwszego grodu, a wraz z nim najstarszej zabudowy z VIII-IX w. wysuniętej najbardziej ku Wiśle. Pozostała część miasta wraz z kościółkiem funkcjonowała, więc nadal na skarpie wiślanej, natomiast założenia obronne miasta zostały przeniesione w dolinę rzeki Czarnej.

Gród położony w meandrze rzeki pełnił tę samą rolę, co jego poprzednik, lecz jego punktem obserwacyjnym pozostawało nadal miasto na skarpie. Głównym elementem fortyfikacji było zakole rzeki uzupełnione w części południowej fosą/ Wewnątrz u podnóża wału i w jego pobliżu usytuowane były magazyny i pracownie rzemieślnicze. Na majdanie znajdowały się zabudowania mieszkalne, ciągnące się w kierunku z północy na południe. Były to przeważnie półziemianki, a największa z nich znajdowała się w centralnej części majdanu i stanowiła zapewne siedzibę kasztelana.

Kasztelania otoczona była potężnym pasmem lasów ciągnących się do Turska wzdłuż Czarnej i Schodniej (Wschodniej), aż w Góry Świętokrzyskie. Lasy te poprzecinane były przesiekami, a potem duktami, których na poszczególnych odcinkach strzegły osady militarne, takie jak Zawada, Stróżki (Strużki), Wysiek (Osiek), czy Strzegom. Na rzecz grodu świadczyły także osady służebne. Rybitwy dostarczały ryb z Wisły, Rudniki dawały sztaby żelaza wytapianego z rudy darniowej, a przerabianego w grodowych warsztatach, Winnica na słonecznej stronie wzgórza uprawiała winną latorośl do celów liturgicznych i spożycia w grodzie. Zamczysko przestało istnieć w połowie XIII wieku, kiedy to spłonęło być może w czasie najazdów tatarskich.

Połaniec przeniesiony przez Kazimierza Wielkiego w XIV wieku w obecne miejsce ze względu na sprzyjające obronie warunki naturalne, nie posiadał fortyfikacji. Król wyznaczył nowy zbliżony do prostokąta rynek, wytyczył przyrynkowe uliczki oraz ufundował nowy kościół św. Marcina w miejscu obecnego, dzieląc tym samym miasta na dwie części. To ciekawe rozwiązanie rozplanowania przestrzennego miasta do dziś zauważyć spacerując uliczkami starego Połańca.

W okresie utrwalania się władzy piastowskiej na przełomie X/XI wieku, w świeżo pozyskanej przez Mieszka i Bolesława Chrobrego Małopolsce rozpoczął się proces przystosowania zdobytych przez nich grodów plemiennych dla potrzeb nowego państwa. Obok grodów prowincjonalnych takich jak Kraków czy Sandomierz powstawały mniejsze okręgi grodowe, strzegące terenowych interesów panującego. Tam zarządzali urzędnicy książęcy, komesowie w XIII w. zwani kasztelanami.

Gród połaniecki, być może nie pierwszy na tym terenie, położony był na kępie ponadzalewowej w meandrze rzeki Czarnej i był jednym z najbardziej wysuniętych na południowy wschód drewniano-ziemnym grodem strażniczym, blokującym ujście Czarnej i Wisłoki i kontrolował ruch na Wiśle w końcowym górnym odcinku tej rzeki od ujścia Nidy do Sandomierza.

Zmierzch władzy kasztelańskiej w Polsce rozpoczął się u schyłku XIII w. kiedy to zaczęło wprowadzać urzędy starostów. Kasztelanowie początkowo zatrzymali część uprawnień sądowych, głównie w Małopolsce, a prawo dowodzenia pospolitym ruszeniem utrzymali prawie do końca istnienia I Rzeczypospolitej. Z chwilą, gdy kasztelanowie utracili atrybut rządzenia w terenie na rzecz starostów, przekształcili się w urzędników ziemskich.

O urząd kasztelana połanieckiego, który zaliczał się do tzw. kasztelanów mniejszych lub drążkowych, ubiegała się szlachta wywodząca się zarówno z kręgów możnowładztwa, jak i średniej rangi szlachta małopolska, mieszkająca w rozległym województwie sandomierskim.

Do dziś nie są znane wszystkie nazwiska, zawołania i herby kasztelanów połanieckich. Niniejsza lista po części oparta jest na materiałach publikowanych przez śp. Kazimierza Warchałowskiego, który jako pierwszy rozpoczął pracę nad kasztelanią i kasztelanami połanieckimi.

Lista kasztelanów połanieckich:

Mirosław herbu Lubowla ok. 1224 – 1228 r.
Dzierżykraj herbu Rawa w 1246 r.
Marek Markowic herbu Świeboda ok. 1270 – 1273 t.
Strzeżysław herbu Sulima w 1284 r.
Markusz z Janiny herbu Świeboda w 1285 r.
Grot herbu Rawa w 1308 r.
Dzierżykraj od 1327 r., zmarł w 1331 r.
Jasiek 1332 – 1341 r.
Wit z Jankowic herbu Rawa 1348 – 1364 r.
Mirosław z Kaszui (Mściszko) 1378 – 1379 r.
Pełka 1386 – 1404 r.
Grot z Jankowic 1401 – 1408 r.
Paweł z Bogumiłowic (Paszek) 1409 – 1413 r.
Sadko z Gnojna
Stanisław Gamrat herbu Sulima 1413 – 1434 r.
Piotr Chełmski herbu Ostoja 1434 – 1446 r.
Szamotulski herbu Nałęcz
Jan Chełmski herbu Ostoja 1447 – 1459 r.
Stanisław Stańczyk z Rudy (Diakonowic) 1467 – 1482 r.
Jan Zakrzewski herbu Pomian w 1469 r.
Marcin z Wrocimowic herbu Półkozic 1484 – 1499 r.
Mikołaj Chotecki herbu Poraj w 1499 r.
Paweł Chotecki herbu Poraj 15.04.1501 – 1514 lub do śmierci 4.04.1515 r.
Tomasz Bartnicki herbu Dołęga ok. 1512 r.
Stanisław Mielecki 4.06.1515 r. – 31.10.1515 r.
Mikołaj Cikowski herbu Radwan 6.11.1515 r. – 4.05.1528 r.
Zbigniew Słupiecki 18.06.1530 (lub 1528) – 10.12.1536 r.
Andrzej Tęczyński herbu Topór 23.08.1537 r. – 27.10.1543 r.
Jan Leżański 27.10.1543 r. – 23.05.1547 r.
Jan Komorowski herbu Korczak 29.09.1548 r. – 20.04.1563 r.
Lubieniecki herbu Rola w 1550 r.
Stanisław Czyżowski herbu Topór 20.04.1563 r. – 17.04.1574 r.
Zygmunt Czyżowski herbu Topór 1.05.1574 r. – 17.05.1576 r.
Jan Broniewski herbu Lewart w 1576 r.
Krzysztof Głowa 31.05.1578 r. – 1581 r.
Andrzej Niedrwicki 1581 – 20.10.1582 r.
Jan Myszkowski 1584 – 2.02.1585 r.
Jan Ossowski herbu Gryf 20.03.1585 r. – 9.11.1595 r.
Andrzej Koniecpolski herbu Pobóg 22.02.1599 r. – 12.02.1615 r.
Jan Skotnicki 1620 – 10.07.1621 r.
Marcin Rokszycki (Dąbrowski) od 2.12.1622 r.
Łukassz Podłęski 12.07.1664 r. – 25.04.1670 r.
Stanisław Dunin Borkowski herbu Łąbędź 25.04.1670 r. – 18.05.1683 r.
Mikołaj Pękosławski herbu Habdank 8.02.1688 r. – 12.09.1696 r.
Andrzej Prusinowski herbu Topór 27.06.1697 r. – 1.10.1697 r.
Feliks Czermiński herbu Wieniawa 21.05.1700 r. (lub 1.10.1697 r.) – 15.02.1701 r.
Michał Niemirycz herbu Klamry 30.04.1706 r. – 18.04.1712 r.
Jerzy Zbigniew Ossoliński herbu Topór 18.04.1712 r. (lub 20.10.1712 r.) – 20.12.1724 r.
Feliks Kochanowski herbu Korwin 20.121724 r. – 7.03.1731 r.
Stanisław Kochanowski herbu Korwin 7.03.1731 r. – 8.07.1737 r.
Aleksander Zaklika Czyżowski herbu Topór 8.07.1737 r. – 24.08.1758 r.
Stanisław Piotr Lanckoroński herbu Zadra 18.03.1760 r. – 28.06.1760 r.
Adam Zygmunt Pełka herbu Radwan 24.03.1762 r. – 12.12.1764 r.
Jędrzej Jabłonowski herbu Grzymała 12.12.1764 r. – 28.07.1773 r.
August Niemirycz herbu Klamry 28.07.1773 r. – 15.02. 1775 r.
Andrzej Święcicki herbu Jastrzębiec 15.02.1775 r. – 4.01.1781 r.
Józef Kajetan Dunin Karwicki herbu Łabądź 4.01.1781 r. – 24.11.1782 r.
Antoni Cieciszowski herbu Roch 20.02.1783 r. – 8.02.1790 r.
Pius Kiciński herbu Rogala od 25.05.1792 r. – zmarł 1828 r.